---

امروزه خیلی‌ها می‌پرسند چطور شعر حافظ ، طوطیان هندی را در قرن هشت هجری شکرکن می کرده، اگر بدانند که شعر حافظ خوانندگان بیشتری در هندوستان داشته، شاید تعجب کنند.

شکر شکن شوند همه طوطیان هند/ زین قند پارسی که به بنگاله می‌رود

برای این، وقتی عمران خان، نخست وزیر پاکستان درباره زبان فارسی در شبه قاره در سفرش به تهران صحبت کرد و گفت "اگر انگلیسی‌ها در قرن نوزدهم به هند نیامده بودند، نیازی به مترجم نداشتیم, همه ما به فارسی صحبت می‌کردیم. فارسی برای شش صد سال زبان رسمی در هند بود"، خیلی‌ها حیرت کردند.

اما اگر کسی به هند و پاکستان سفرکند، می‌بیند هنوز علی‌رغم این که به ندرت فارسی صحبت می‌شود، نام‌های فارسی در همه شبه قاره هند زنده است. سه قرن قبل از حافظ، یکی از بزرگترین شاعران فارسی، مسعود سعد سلمان، در لاهور می‌زیست، همان که یکی از زیباترین شعرهای تاریخ را در نوستالژی شهر لاهور نوشته است.

ای لاوهور ویحک بی من چگونه‌‌ای/بی‌آفتاب روشن روشن چگونه‌ای
و البته معروف‌ترین حبسیه تاریخ زبان فارسی را او در زندان نوشته است که:
نالم به دل چو نای من اندر حصار نای
پستی گرفت همت من زین بلند جای

همشهری او هجویری غزنوی، صاحب کشف المحجوب را هم همه علاقمندان عرفان می‌شناسند و طرفه این که آخرین شاعر بزرگ شبه قاره، اقبال لاهوری هم همشهری او بوده است.
اما در بین این هزار سال، هزاران شاعر، نویسنده و منتقد و عارف و دانشمند فارسی‌گوی دیگر، اکثرا در ایران ناشناخته‌اند، زبانی که هزار سال در شبه قاره هند، فرهنگ و هنر و اندیشه خلق کرد اما یک باره، جایش را به زبان انگلیسی داد.

فقط انگلیسی‌ها نبودند که زبان فارسی را در هند به وادی فراموشی سپردند. فارسی‌گویان در ایران نیز، چنین کردند، برای همین، بسیاری‌ها به شمول خیلی از دانشجویان ادبیات فارسی در ایران، از ثروت ادبی فارسی در هند غافل مانده‌اند، برای این اظهارات عمران خان باعث شگفت‌زدگی شد.
زبان فارسی به طور نظام‌یافته توسط محمود غزنوی به هند وارد شد و بعد در پادشاهی پتان‌ها (پشتون‌ها) زبان رسمی شد. در امپراتوری سه‌صدساله مغول‌ها، زبان اداری و اصلی هندوستان بوده است. شواهد نشان می‌دهد که قبل از غزنویان عده‌ای در بخش مرکزی هند به زبان فارسی صحبت می‌کردند. در طی همه این زمان‌ها کلیه مراودات، مکاتبات، نامه‌نگاری‌ها و اسناد دولتی که توسط شاهان و درباریان انجام و به سراسر جهان ارسال می‌شد، به زبان فارسی بود که موجب گسترش این زبان شد.

یکی از سه سبک عمده شعر فارسی به نام 'سبک هندی ' مسمی است، اگرچه در دوره افراط ناسیونالیسم، بعضی‌ها به جای هندی، این سبک را 'اصفهانی ' می‌نامند و همین ناسیونالیسم تلخ باعث فراموشی آن همه میراث شگفت معرفتی و ادبی شد.
هندی‌ها معتقدند که هند را شمشیر سلطان محمود، فارسی‌زبان نکرد. سخنان میر سیدعلی همدانی که امروزه زیارت مثالی تاجیکستان است، فارسی‌گو ساخت. از صد و ده جلد آثار این عارف بزرگ که همه به فارسی است، هیچ کدام در ایران منتشر نشده، نه 'ذخیره الملوک ' که نقشه راه مدارا در هند بوده و نه حتی شعرهایش.
همان طور که 'مجمع البحرین داراشکوه ' (کتابی در یگانگی هند و اسلام) و ترجمه اوپانیشادهای این شاه شگفت منتشر نشده‌اند. همان طور که شاعران بزرگی چون بیدل دهلوی و واقف لاهوری و میرزاغالب به تازگی کشف شده‌اند. غنی کشمیری همراه با شاعران دیگری که رگ و ربشه‌یی در مرزهای ایران امروز داشتند مثل صایب تبریزی و کلیم کاشانی و عرفی شیرازی و طالب آملی و غیره زودتر پیدا شده بودند.

به جز هزاران دیوان شعر، آثار بسیاری از قبیل حدود سی لغت‌نامه معروف فارسی مثل برهان قاطع و آنندراج در شبه قاره هند تالیف شده‌اند. کتابخانه‌های عمومی و خصوصی هند و پاکستان، هنوز پر از آثار خطی شگفت فارسی‌اند، به طور مثال کتابخانه خانقاه گنج بخش لاهور، یکی از قیمتی‌ترین ذخایر آثار درجه یک خطی فارسی محسوب می‌شود و برای نسخه‌شناسان و محققان فارسی در شبه قاره هنوز هم مرجع اهل تحقیق اند.
به طورمثال پروفیسور عارف نوشاهی در لاهور و پروفیسور شریف حسین قاسمی در دهلی را می‌توان نام برد که هر دو در سال‌های اخیر برای تدریس نسخه‌شناسی به عرس بیدل تهران دعوت شدند.
در سراسر هند بیش از پنجاه بخش زبان فارسی در دانشگاه‌ها و کالج‌ها به فعالیت اشتغال دارند. بیش از یک صد مدرسه و دبیرستان فعالانه به تدریس زبان فارسی می‌پردازند. در اکثر قریب به اتفاق مدارس سنتی اسلامی، زبان فارسی در متون درسی وجود دارد و همه علما و مدرسین با دیوان‌های شعرای بزرگ، آشنایی و الفت دارند. احمد فراز، مشهورترین شاعر مردمی شبه قاره که با این نگارنده دوستی داشت و همین اواخر درگذشت، اشعار فارسی بسیاری را در حافظه داشت.
نکته دیگری که درباره فارسی در هند جالب است، نقش مهاجران یا فراریان یا هم تاجران ایرانی است که بعدها در هند ساکن شدند. به طور مثال شاهزاده آقاخان، امام حاضر اسماعلیه جهان، از اعقاب امام آقاخان محلاتی است که از ایران تبعید شد. آن‌ها علاقه به زبان فارسی و معارف آن را نیز با خود در هند گسترش دادند.
همان طور که جمعیت فارسیان هند که زرتشتیان مهاجرند و جامعه‌ای ثروتمند در هند به شمار می‌روند، برای این عجیب نیست که بگوییم این مهاجران هم در نشر کتاب و روزنامه فارسی و هم در اتفاقات سیاسی ایران، تاثیراتی مهمی در تاریخ داشته‌اند. در سال ۱۷۸۱ نخستین کتاب فارسی چاپ شده در هند با عنوان انشای هرکرن با آن چاپ شد و در سال ۱۷۸۸ کتاب لیلی و مجنون هاتفی خرجردی با کوشش و تصحیح ویلیام جونز به عنوان اولین کتاب ادبی فارسی و نخستین کتاب آموزشی فارسی نیز به سال ۱۷۹۲ با عنوان درس‌های فارسی و انگلیسی در کلکته چاپ شد.

خیلی پیش‌تر از ایران و افغانستان، شرق‌شناسانی که در کمپانی هند شرقی کار می‌کردند، سیاست‌شان حمایت از زبان فارسی به عنوان مظهر تمدن بومی بود. برای این گلچینی از آثار مهم فارسی تالیف، تصحیح و به زیور چاپ آراسته شدند. این دوران طلایی اما در هفتم مارس ۱۸۳۵ با روی کار آمدن حکمران جدید سر چارلز ترولیان به پایان رسید، با این دستور که بهتر است هندیان سرگرم ادبیات و هنر اروپایی شوند. با این حال چاپ کتاب‌های فارسی در هند ادامه یافت.
روزنامه‌نگاری فارسی در هند نیز قدمتی بیش از روزنامه‌نگاری فارسی در ایران و افغانستان دارد. از سال ۱۸۲۱ تا آغاز جنگ جهانی اول ۱۹ روزنامه فارسی در هند منتشر می‌شده‌اند. برنامه فارسی در رادیوی دولتی پاکستان، همین اواخر جایش را به عربی داد و بدین ترتیب، رقابت های سیاسی منطقه‌ای که سایه شومش را بر سر هر چیزی می‌توان دید، دشمن جدید زبان فارسی در شبه قاره شد.
امروزه نیز، شبه قاره هند و البته پاکستان، جمعیت‌های فارسی‌زبان پراکنده‌ای دارد، در هند بیش از صد و چهل شاعر فارسی زبان، توسط بنیاد فارسی هند، شناسایی شده‌اند، بعضی از آن‌ها حتی سی ساله نشده‌اند. همان طور که بنیاد فارسی هند که دکتر اکبرشاه جعفری، استاد دانشگاه دهلی و از فارسی‌گویان کشمیری، ریاستش را برعهده دارد، امسال برای اولین‌بار جایزه کتاب سال فارسی هند را نیز برگزار کردند، به روایت او هر سال بیش از چند صد کتاب خوب فارسی در هند منتشر می‌شود. اگر چه به سختی می‌توانند دیگر حامی پیدا کنند.
در پاکستان اما، جمعیت فارسی زبان کویته، پیشاور و حتی گلگیت، جمعیتی قابل توجه هستند و چه خوب که بر خلاف دولت هند که فارسی را پس می‌زند، دولت جدید پاکستان، از آن با این گرمی یاد و حمایت می‌کند.